İşçiye elden ödeme yapılması yani işçinin maaşının bir kısmının elden, bir kısmının ise bankadan yatırılması yahut maaşın tamamının elden verilmesi durumlarında sigorta primlerinin gerçek ücretin altında gösterilerek ödenmesi durumunda bir çok hukuki sorun ile karşılanabilir. Bu, hukuka aykırı bir uygulama olmakla birlikte işçi açısından ciddi hak kayıplarına neden olmaktadır. 21 Mayıs 2016 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan ve Ücret, Prim, İkramiye ve Bu Nitelikteki Her Türlü İstihkakın Bankalar Aracılığıyla Ödenmesine Dair Yönetmelik‘te yapılan değişiklikle birlikte işyerinde 5 ve üstünde işçi çalıştıran işverenlerin işçi ücretlerini ve diğer ödemelerini banka aracılığıyla yapması zorunda hale getirilmiştir. İşçiye elden ödeme yapılması durumunda işveren;

• İşverenin elden ücret ödediği her bir ay için işyerine iki asgari ücret tutarından idari para cezası uygulanacak,
• Durum denetim sonucu tespit edilmesi halinde ücret bordroları ve işletmenin tutmuş olduğu yevmiye defteri geçersiz sayılacak ve her bir geçersizlik hali için işyerine yarım asgari ücret tutarında (12 asgari ücret tutarını geçemez) idari para cezası uygulanacak,
• İşçilere elden ödeme yapıldığının tespit edildiği yıllar için işyerinin almış olduğu “Asgari Ücret Desteği” iptal edilecek ve ilgili tutarlar yasal faizi ile SGK’ya geri iade edilecek,
• İşveren, eksik bildirdiği prim ve vergileri gecikme zammı ile birlikte ilgili Kurumlara ödemek zorunda kalacak,
• Nakit olarak ödenen ücretin ödenmediği iddiası sonrası çalışana yeniden ücret ödenmesi söz konusu olabilecektir.

İşçiye Elden Ödeme Yapılması Ne Demektir?

İşverenin işçisine ücretini banka hesabı üzerinden ödemesi gerekir. Ama bazı işverenler, işçisine ücretini kısmen veya tamamen elden verir. İşte bu duruma işçiye elden ödeme yapılması denmektir. İşçiye elden ödeme yapılması, işçinin bazı mağduriyetler yaşamasına yol açar. Bu mağduriyetleri ve çözüm yollarını yazımızda ele alacağız.

5 ve üzerinde işçi çalıştıran bir işveren ancak; işyerinin bulunduğu yerde banka şubesi yoksa ya da işçilere banka kanalıyla ödeme yapılması mümkün değilse, bankadan ödeme yapmayabilir. Fakat bu durumda bile, ücret elden ödenemez. Ücreti bankadan ödeyemeyen işveren bu kez de, ücreti PTT kanalıyla ödemek durumundadır.

Yani ilgili mevzuat, beş ve üzerinde işçi çalıştıran bir işverenin elden ücret ödemesine hiçbir şekilde müsaade etmemektedir. Ne adı altında olursa olsun işçilere yapılacak ödemelerin bordrolaştırılması ve SGK primleri ile vergilerinin tahakkuk ettirilmesi şarttır. Bir işyerinde işverenin çalıştırdığı işçi sayısının 4 ve altında olması halinde ise; işveren ister bankadan isterse elden dilediği gibi ödeme yapabilmektedir. Fakat elden ödemelerin birlikte getirdiği risk ve yaptırımlarla karşı karşıya kalması muhtemeldir.

İşçiye Elden Ödeme Yapılmasının Olumsuz Yanları

Uygulamada bazı işverenlerin maliyetlerden kaçınmak için çalıştırdığı işçinin ücretini bir kısmını banka hesabına yatırılırken bir kısmını ise nakit olarak ödemektedir. Çalışan açısından eline geçen ücret değişmemekte ise de işçinin sigorta primi eksik bildirilmiş olduğundan;

• Hastalık, analık iş kazası ve meslek hastalığı hallerinde alacağı geçici ya da sürekli iş göremezlik gelirleri,
• İşsizlik ödeneği ve kısa çalışma ödeneği gibi destekler,
• Yaşlılık aylığı,
• Kıdem tazminatı, ihbar tazminatı ve yıllık izin ücreti,
• Vefat etmesi halinde hak sahiplerine bağlanacak ölüm geliri veya ölüm aylığı,

hak etmiş olduğu ücretten daha az olacaktır.

Kamu kurumlarınca yapılacak denetimlerde ya da işçi tarafından açılacak alacak/tespit davalarında çalışanların ücretlerinin gerçek ücret üzerinden bildirilmediğinin tespit edilmesi halinde ise,

• İşverenin elden ücret ödediği her bir ay için işyerine iki asgari ücret tutarından idari para cezası uygulanacak,
• Durum denetim sonucu tespit edilmesi halinde ücret bordroları ve işletmenin tutmuş olduğu yevmiye defteri geçersiz sayılacak ve her bir geçersizlik hali için işyerine yarım asgari ücret tutarında (12 asgari ücret tutarını geçemez) idari para cezası uygulanacak,
• İşçilere elden ödeme yapıldığının tespit edildiği yıllar için işyerinin almış olduğu “Asgari Ücret Desteği” iptal edilecek ve ilgili tutarlar yasal faizi ile SGK’ya geri iade edilecek,
• İşveren, eksik bildirdiği prim ve vergileri gecikme zammı ile birlikte ilgili Kurumlara ödemek zorunda kalacak,
• Nakit olarak ödenen ücretin ödenmediği iddiası sonrası çalışana yeniden ücret ödenmesi söz konusu olabilecektir.

Bu sonuçlar göz önüne alındığında ücretin elden ödenmesi işçi açısından önemli hak kayıplarına sebebiyet verirken işveren açısından da ciddi risk oluşturmaktadır.

İşçiye Elden Ödeme Yapılabilen ve Yapılamayan Haller

Bu konuda temel kurallar, “Ücret, Prim, İkramiye ve Bu Nitelikteki Her Türlü İstihkakın Bankalar Aracılığıyla Ödenmesine Dair Yönetmelik”te düzenlenmiştir. İşçiye ücretin banka üzerinden ödenmesinin mecburi olduğu durumlar, bu yönetmeliğin 10. Maddesinde yer alır. Bu madde uyarınca, işyerlerinde veya işletmelerinde İş Kanununa tabi olan işveren, ülke genelinde beş ve daha fazla işçi çalıştırıyorsa, işçiye ücretini ve diğer ödemeleri banka üzerinden yapmak zorundadır.

Bu durumdaki bir işveren, işçiye ücretini veya başka bir hakkını elden ödeyemez. Buna göre koşulları yoksa, işçiye elden ödeme olanağı vardır. Yani, işveren ülke genelinde beşten daha az işçi çalıştırıyorsa, işçilerine elden ödeme yapması, yönetmeliğe uygundur. İşveren bundan dolayı hiçbir bir yaptırıma uğramaz.

Kanun gereği işveren, işçilerine ücretlerini banka aracılığıyla ödemek durumunda olmasına rağmen elden ücret ödüyorsa birtakım yaptırımlar söz konusu olacaktır. Burada hem işçinin hem de kamunun zarara uğratılması söz konusudur. Bu kapsamda meydana gelecek ihlaller için öngörülen idari yaptırımları belirtmekte fayda vardır.

• İşverenin banka aracılığıyla ücret ödemesi yapması gerekirken tamamen veya kısmen işçiye elden ödeme yapılması söz konusu olan her bir ay için iki asgari ücret tutarınca idari para cezası Sosyal Güvenlik Kurumunca uygulanacaktır.
• İşveren, o güne kadar eksik bildirmiş olduğu primler ile vergileri, söz konusu kurumlara gecikme zammı da dikkate alınarak ödeyecektir.
• Eğer söz konusu durum, yapılan bir denetim neticesinde tespit edilirse ücret bordroları ile yevmiye defteri geçersiz sayılacaktır. Bu geçersizlik hallerinden her biri için yarım asgari ücret tutarında idari para cezası uygulanır. Bu ceza, on iki asgari ücretin tutarını geçemez.

Ücretin Bir Kısmının Bankadan Ödenmesi

Ücretin bir kısmının bankadan ödenmesini çoğunlukla işverenler istemektedir. İşveren, asgari ücretin üstündeki ücret teklifini işçiye söylerken, bu ücretin bir kısmını elden ödemeyi teklif etmektedir. Bu durumu bazı işçiler mahzurlu görmemekte, ama daha sonra birtakım mağduriyetlere uğramaktadırlar.

Bu durum uzun vadede, özellikle sigorta ve sosyal haklar açısından işçiye büyük zararlar verecek ve mağdur edecektir. Çünkü bu durumda işçinin sigorta primi SGK.na eksik bildirilir. Bu durumda aşağıda sayılanlar normalden az olacaktır:

• Kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, yıllık izin ücreti,
• Yaşlılık aylığı,
• Kısa çalışma ödeneği, işsizlik ödeneği,
• İş kazası, hastalık, meslek hastalığı, analık durumlarında iş göremezlik hali olursa alınacak gelirler,
• Mirasçılarının alacakları ölüm gelirleri, ölüm aylığı.

Öte yandan mevzuat, işverene elden ödeme konusunda izin vermişse, işverenin ücretin çok azını bile olsa sonradan ödeme imkanı yoktur. Dolayısıyla, işçinin hem ücretinin, hem de diğer ödemelerinin tamamıyla elden yapılması gerekir. Elden yapılacak kısmi ödeme, hukuka uygun olmaz.

İşçiye Elden Ödeme Yapılması Haklı Fesih Nedeni Mi?

Yukarıda açıkladığımız gibi, beş çalışanın olması halinde işçiye elden ödeme yapılamaz. Buna rağmen işveren yine de elden ödeme yapıyorsa, bu haklı fesih nedeni oluşturur. İş Kanununun 24 üncü maddesinde belli durumlarda işçiye, sözleşmeyi tek taraflı olarak fesih etme hakkı verilmiştir. Bu durumlardan biri, anılan maddenin b fıkrasının (e) bendinde düzenlenen “İşveren tarafından işçinin hak ettiği ücretinin kanun hükümlerine ya da sözleşme koşullarına uygun olarak hesaplanmaması veya ödenmemesi” durumudur.

Bu hükme dayanarak işçi, haklı nedenle derhal sözleşmeyi fesih etme hakkına sahiptir. Bu şekilde haklı nedenle iş sözleşmesini fesheden işçi, diğer koşulların da gerçekleşmesiyle birlikte kıdem tazminatına hak kazanır. Ayrıca varsa diğer yan haklarını da işverenden talep edebilir (fazla mesai alacağı, UBGT alacağı, yıllık ücretli izin alacağı vs.).

Elden Ödeme Yapılan İşçinin Yapabilecekleri

İşveren işçinin ücretini banka üzerinden ödemesi gerektiği halde, elden öderse, işçi neler yapabilir? Bu sorunun da üzerinde durmak lazımdır. Burada işçinin önünde değişik alternatifler bulunmaktadır.

• Bu durumdaki işçi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın ALO 170 numaralı hattını arayıp, durumu bildirebilir. Ya da işçi, o ilin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Bölge Müdürlüğü’ne giderek yazılı olarak durumu bildirebilir. Bakanlık müfettişleri bunun üzerine inceleme yaparlar. Bu inceleme sonucunda hukuka aykırılık ortaya çıkar. Ayrıca bu inceleme sonucu, daha sonra dava açılırsa, davada delil olur.

• Ücreti elden ödenen ve sosyal güvenlik primleri eksik yatırılan işçi, hizmet tespit davası da açabilir. Bu dava ile eksik yatırılmış olan sosyal güvenlik primlerinin tamamlanmasını, mağduriyetinin giderilmesini talep edebilir.

• Ayrıca işçi alacağına ilişkin davalarda da işçinin gerçek ücreti ispat edilebilir. İşçinin gerçek ücreti ispat edilmesi halinde işçi alacakları, bankadan yatan eksik tutara göre değil, gerçek ücretine göre ödenir.

İşçiye Elden Ödeme Yapılmasının İspat Edilmesi

İşçiye elden ödeme halinde durumun ispatı büyük önem taşır. Elden ödeme durumunun ispatı, tanıklarla olabilir. Ayrıca işçinin gerçek ücretini içeren herhangi bir belge varsa, bu belge ile de durum ispat edilebilir. Bunun dışında emsal ücret araştırması ile de ispat mümkündür. İşçi ile aynı pozisyonda çalışanların aldığı ücret, emsal ücret niteliğindedir. Emsal ücret araştırmasında sendikadan da bilgi edinilebilir.

Bunun ispatının çok zordur. Adından da anlaşılacağı üzere elden yapılan bir ödeme zaten kayıtsız bir ödemedir. Ancak Yargıtay içtihatlarına baktığımızda, elden ödemelerin ispat edilebildiğini görüyoruz. Anlaşılır olması bakımından bunlar maddeler halinde sıralayalım:

• Tanık ifadeleri çok önemlidir. İşçinin elden para aldığına tanıklık edebilecek diğer çalışanlar işçiye avantaj sağlar.
• İşçinin fiilen yaptığı görev de önem arz eder. Eğer işçinin yaptığı iş nitelikli bir iş ise, mahkeme emsal işçi ücretini araştırmakta, varsa işçinin bağlı olduğu meslek odasından ücret sormaktadır. Buradan gelecek yüksek bir rakam, elden maaş alındığına önemli bir delil olacaktır.
• İşçiye daha önce, örneğin banka kredisine başvurması için verilmiş ve gerçek maaşını gösteren bir belge de delil kabul edilir.
• Gerçek ücretleri gösteren ve işyeri onaylı listeler, evraklar da işçiyi fayda sağlayacaktır.

İşçiye Elden Ödeme Yapılmasında İşverenin Sorumluluğu

İşveren, işçiye ücretini banka üzerinden ödemek zorunda olduğu halde elden ödüyorsa, hem işçi hem de devlet zarara uğrar. Bu nedenle bu gibi durumlar için bazı idari yaptırımlar öngörülmüştür. Şöyle ki;

• İşveren, işçiye ücretini banka üzerinden ödemek zorunda olduğu halde -kısmen dahi olsa- elden ödemişse; Sosyal Güvenlik Kurumu, her bir ay için iki asgari ücret tutarında idari para cezası uygular.
• Ayrıca işveren, o zamana kadar eksik bildirdiği vergileri ve primleri, ilgili kurum ve kuruluşlara gecikme zammı ile birlikte ödemek zorundadır.

Böyle bir durumun varlığı, yapılan denetimde belirlenirse, yevmiye defteri ve ücret bordroları geçersiz sayılır. Bu tip geçersizlik durumlarının her hakkında yarım asgari ücret karşılığı idari para cezası uygulanır.