Türkiye’de Çıkan Aflar

Türkiye’de çıkan aflar son zamanlarda çok merak edilmektedir. Türkiye’nin genel af geçmişini bu yazımızda ele alacağız. Cumhuriyet tarihinde 52 kez af çıkarılmıştır. Son 26 yıldır herhangi bir ceza affı çıkarılmamıştır. En son 2020 ve 2024’de genel af Türkiye’de gündem olmuş ancak uygulanmamış, infaz düzenlemesi uygulanarak birçok kişi serbest kalmıştı. Türkiye’de 1921’den bu yana kapsamı değişiklik gösteren toplam 52 adet af kanunu ve 7 adet genel af çıktı.  Öğrenci affı, vergi affı gibi kanunlar çıkarılsa da ceza affı çıkarılmamıştır. Devam eden genel af tartışmalarında Türkiye’de çıkarılan afları ve af tarihini bu yazımızda detaylıca inceleyeceğiz.

Türkiye’de genel af konusu, uzun süredir toplumun çeşitli kesimleri tarafından tartışılıyor. Özellikle 2024 yılına dair beklentiler arttıkça, “genel af nedir, kimleri kapsar, Türkiye’de çıkarılan aflar” gibi sorular daha sık sorulmaya başlandı. Bu makalede Kadim Hukuk olarak “Türkiye’de çıkarılan afları” ele alacağız. Af, ceza hukukunda her dönem gündeme gelen bir düzenleme olmuştur. Af, suç işleyen bir kişinin kamu gücünün kullanılmasıyla takip edilip cezalandırılmasından “adalet” ve “genel fayda” düşüncesiyle vazgeçilmesidir. Affın sözlük anlamı kusur veya suçu bağışlamaktır. Af devletin cezalandırma hakkından, geçici ve sadece belirli suç ve suçluları kapsamak üzere vazgeçmesidir. Kadim Hukuk olarak bu yazımızda “Türkiye’de çıkan aflar” hakkında bilgi vereceğiz.

Türkiye’de Genel Af Tarihleri

Tarihte ilk örneklerinde hükümdara yakın ya da iktidarı destekleyen kişilerin cezasız kalmasına sebebiyet verdiği için eleştirilen af kurumu, bugün de siyasi ya da pragmatist saiklerle toplumsal yarar dikkate alınmaksızın ilan edilmesi nedeniyle eleştirilmeye ve tartışılmaya devam etmektedir. Bu yoğun tartışmalara ve aleyhinde ileri sürülen çeşitli görüşlere rağmen, af kurumunun Türk hukuku dahil olmak üzere hemen her hukuk sisteminde varlığını korumaya devam ettiği de bir gerçektir. Türkiye’de çıkan aflar genel olarak şu şekildedir:

7 Ocak 1922 Genel Af Kanunu: TBMM’nin İlk Genel Affı

Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından çıkarılan ilk Genel Af Kanunu, 7 Ocak 1922 tarihli meclis oturumunda oylamaya katılan 193 milletvekilinden 156’sı tarafından kabul, 22’si tarafından ret, 15’i tarafından çekimser olarak oylanarak kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. Irza ve namusa yönelik suçlar af kapsamı dışında tutulmuştur. Dört maddeden oluşan yasayla birlikte Yunan işgal bölgelerinde kalan ve cezalarının üçte ikisini tamamlayan mahkumların geriye kalan cezaları affedilmiş ve işgal bölgelerindeki kişiler hakkında açılan davalar ertelenmiştir. Genel affın en büyük gerekçelerinden birisi Milli Mücadele döneminde insan gücüne duyulan yoğun ihtiyaç olmuştur.

26 Aralık 1923 Genel Affı

Cumhuriyet’in ilanından iki ay sonra 26 Aralık 1923’te ikinci genel af yasası çıkarıldı. Bu düzenlemeyle birlikte 29 Ekim 1923’e kadar işlenmiş suçlara yönelik cezaların yarısı affa tabi tutuldu. 20 Mart 1924’te genel affa ek kanun getirildi ve 16 Nisan 1924 tarihinde Türkiye’den ayrılan topraklarda yaşayanlar için genel af getirildi.

Cumhuriyet’in 10. Yılında Üçüncü Genel Af: 1933 Genel Affı

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 10’uncu yıl dönümü nedeniyle 1933 yılında yeni bir genel af yasası çıkarıldı. Kanun, 16 Ekim 1933 tarihinde TBMM’de kabul edildi ve 28 Ekim 1933 tarihinde resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girdi. 1933’te çıkarılan Genel Af Kanunu ile birlikte 5 yılı geçmeyen hürriyeti bağlayıcı cezaya mahkum olanlar hakkında takibat yapılmamasına ve 3 yılı geçenlerin cezasının affına yönelik düzenleme getirildi.

27 Yıl Sonra Dördüncü Genel Af: 1960 Affı (60 Affı)

1933 yılında çıkarılan üçüncü genel aftan 27 yıl sonra 1960 tarihinde dördüncü genel af çıkarıldı. 27 Mayıs 1960’ta Türk Silahlı Kuvvetleri’nin yönetime el koymasından sonra 26 Ekim 1960 tarihinde çıkarılan genel afla birlikte kusurdan doğan suçlarla üst sınırı 5 seneyi geçmeyen hürriyeti bağlayıcı cezalar ile ilgili takibat yapılmaması hükmüne varıldı. Atatürk aleyhine, ırza dönük ve devlet aleyhine işlenen suçlara verilen cezalar 60’ta af kapsamı dışında bırakıldı. 18 Kasım 1960 tarihinde 1960 Genel Affına Ek Kanun çıkarılmış ve kanun ile, cezalardan indirilen miktarın beş seneden aşağı olamayacağı ve müebbet ağır hapis cezalarının ise 24 sene ağır hapis cezasına çevrileceği hüküm altına alınmıştır.

60’lı Yılların İkinci Genel Affı: 1963 Affı (63 Affı)

23 Şubat 1963 tarihinde çıkarılan bir başka genel af yasasıyla 5 yılı geçmeyen hapis cezaları için af getirildi; değişik oranlarda ceza indirimi sağlandı ve bazı suç ve cezalar kapsam dışında tutuldu. 23 Şubat 1963 tarihinde çıkarılan bir başka genel af yasasıyla 5 yılı geçmeyen hapis cezaları için af getirildi; değişik oranlarda ceza indirimi sağlandı ve bazı suç ve cezalar kapsam dışında tutuldu. 3 ağustos 1966 tarihindeki genel af yasasıyla da benzeri doğrultuda düzenlemeler öngören af ve ceza indirimi getirildi.

1966 Genel Affı: Fikir Suçları Kapsam Dışı, Vergi Kaçakçılığı Af Kapsamında

Çıkarıldığı dönemde çok tartışılan 1966 Genel Affı ile birlikte beş yıldan az olan hürriyeti bağlayıcı cezalar ve para cezalarını ortadan kaldırmıştır. 9 Ağustos 1966 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Af Kanunu’nda siyasi suçlar ve fikir suçları kapsam dışında tutulmuş, vergi ve döviz kaçakçılığı suçları ise af kapsamına alınmıştır. 780 Sayılı Af Kanunu ile genel af çıkarılmıştır. 1966 Genel Affından önce 7 Temmuz 1966 günü Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay, Anayasa’nın 97’nci maddesine dayanarak  Celal Bayar’ı affetmiştir. Af Kanunu tasarısının kapsamını yetersiz bulan Ankara Cezaevinde bulunan 1000 civarındaki tutuklu ve hükümlü isyan etmiştir. İsyanda 3 kişi ölmüş, 18 kişi yaralanmıştır. İstanbul Üsküdar Toptapı Cezaevinde 260 tutuklu veya hükümlü af kanunu öncesinde açlık grevi yapmıştır. Kanun tasarısının tartışılması sırasında siyasi suçlar ve fikir suçlarının af kapsamına alınması istenmiştir. Meclis’ten çıkan Af Kanunu’nda 141. ve 142. madde suçluları af kapsamı dışında bırakılmış, vergi ve döviz kaçakçılığı suçları af kapsamına alınmıştır. Kanun, 9 Ağustos 1966 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.

Kaynak Linki : https://hukukbook.com/1966-genel-af-kanunu/

Cumhuriyet’in 50. Yılı Nedeniyle Çıkarılan Af: 1974 Affı (Ecevit Affı – Rahşan Affı)

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanının 50. yılı nedeniyle çıkarılan genel af, 15 Mayıs 1974 tarihinde TBMM’de kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. “Ecevit Affı” olarak da bilinen 1974 Genel Affı’na göre, 12 yıl veya daha az hürriyeti bağlayıcı bir cezaya yahut bu miktarı aşmayan hürriyeti bağlayıcı bir ceza ile birlikte veya müstakillen hükmedilmiş para cezasına mahkûm olanlar veyahut mahkemeler den başka mercilerce haklarında para cezası tayin edilenler affedilmiş; 12 yıldan fazla hürriyeti bağîayacı bir cezaya veya bununla birlikte para cezasına mahkûm edilenlerin hürriyeti bağlayıcı cezalarının 12 yılı ve para cezalarının tamamı affedilmiştir. 1974 genel affı ile birlikte 61 bin olan cezaevindeki tutuklu ve hükümlü sayısını 24 bine kadar inmiş olsa da 6 sene sonra gelen 1980 darbesiyle beraber cezaevi nüfusu 80 bine yaklaşmıştır.

Adalet Bakanlığı verilerine göre, 1974 genel affı 61 bin olan cezaevindeki tutuklu ve hükümlü sayısını 24 bine kadar indirdiyse de, 1980 darbesiyle beraber cezaevi nüfusu 80 bine yaklaştı. 1991 affıyla beraber yine 25 binlere kadar gerilediyse de 2000’de çıkan şartlı salıverme yasası tutuklu ve hükümlü sayısını ancak 70 binlerden 50 binlere indirebildi. Cezaevindeki tutuklu ve hükümlü sayısı 2006’dan bu yana düzenli bir artış eğiliminde ve 2007’de 90 bini, 2017’de ise 220 bini geçmiş durumda.

Türkiye’de Çıkan Afların Tamamı

Türk hukuk literatüründe af, genel ve özel olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel anlayışın aksine özel af bir tek şahsı, genel af ise herkesi kapsayan bir af türü değildir. Genel af cezayı ve suçu ortadan kaldırmasından ötürü, genel aftan yararlanan kişi daha önce hiç suç işlememiş gibidir. Özel af ise suçu değil, sadece cezayı ortadan kaldırmaktadır. Yani genel af, sadece mahkûmiyetin bütün cezai sonuçlarını değil, aynı zamanda fiilin suç olma niteliğini yok eder. Oysa özel af fiilin suçluluk niteliğini değil, fakat hükmedilmiş olan cezayı ortadan kaldırır, azaltır veya başka bir cezaya çevirir. Genel af, bir yasa biçiminde ortaya çıkar, suça ve cezaya ilişkin yargı kararının dışında kalır. Af yasası yargı işlemlerinin öğe ve niteliklerinden hiçbirini taşımaz. Çoğu kez devrimlerden ve köklü siyasal değişikliklerden sonra ortaya çıkan genel af, bir çeşit geçmişi tasfiye anlamını taşır. Yanlışlığı anlaşılan bir ceza politikasının ve bu çerçevede verilmiş yargı kararlarının sonuçlarını, olanak ölçüsünde düzeltme ve giderme amacına yöneliktir.

Özel af sadece cezaya ilişkindir; mahkumiyete, suça veya suçluluğa bir etkisi yoktur. Özel af, daha çok adli hataların düzeltilmesi, yaşlı ve hasta hükümlülerle ilgili insani bir görevin yerine getirilmesi amaçlarını taşır. Özellikle cezaların şiddetini azaltacak başka tedbirlerin olmadığı, adaletin hatalarını düzeltecek başka yollar bulunmadığı zaman özel affın faydalı olduğu ileri sürülmüştür. Ancak bugünün hukuk düzeninde, cezaların şiddetini azaltacak vasıtalar vardır. Bunlar hafifletici sebepler, şartlı tahliye, tecil ve iadeyi muhakeme gibi işlemlerdir. Elbette bu kurumlar özel affın tatbik alanını daraltmakta ancak faydasını tamamen kaldırmamaktadırlar. Türkiye’de çıkan aflar:

1921: Fransızlar tarafından işgal edilen topraklarda işlenen suçlara ilişkin af.

1921: Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamındaki bazı suçlar için öngörülen af

1922: Genel af

1923: Esirlerin affı. (Lozan Antlaşması gereğince Türkiye’nin elinde bulunan askeri ve sivil esirlere ilişkin af)

1923: Genel af

1924: Genel affa ek kanun.

1924: Türkiye’den ayrılan topraklarda yaşayanlar için genel af.

1924: Meni Müskirat Kanunu (Sarhoşluk veren şeylerin önlenmesi) kapsamında mahkum olanların affı.

1929: Kabahatlerin affı. (Kabahatlıların affı ve bazı cürümlerin takibat ve tecili hakkında kanun) 1933 Genel af.

1936: “Tunceli affı” (Tunceli ilinde yaşayan ve nüfus kütüklerine kaydolmamış olanlar ile asker kaçakları hakkındaki af)

1938: “Tunceli affı” düzenleyen yasanın yenilenmesi. 1938 İstiklal Mahkemeleri’nde mahkum olanlar hakkında çıkarılan yasa.

1940: Depremde yararı görülen mahkumların affı.

1941: Depremde yararı görülen mahkumların affı.

1944: Müttefik devletlerin tebaasında bulunan mahkumların affı.

1946: Basın affı.

1950: Kısmi genel af.

1954: Orman suçlarının affı.

1957: Ateşli silahlara ilişkin af.

1958: Orman suçlarının affı.

1960: 27 Mayısçıların affı. (Hürriyet Mücadelesi Uğrunda İşlenen Bazı Suçların Affına Dair Geçici Kanun)

1960: Ruhsatsız silah taşıyanlara ilişkin af.

1960: Milli korunma suçları affı.

1960: Genel af.

1960: Genel affa ek kanun.

1962: 22-23 Şubat 1962 darbe girişimi ile ilgili kovuşturmaları kapsayan af.

1962: DP’lilerin affı. (Anayasayı ihlal suçundan Yüksek Adalet 1962 Divanı’nca mahkum edilenlerin cezalarının, kısmen affı hakkında kanun)

1963: Genel af

1963: Milli korunma affı.

1965: DP’lilerin affına ilişkin kanuna ek.

1966: Genel af.

1967: Genel af kanununa ek.

1967: 20-21 Mayısçıların affı. (20-21 Mayıs 1963 Olaylarından dolayı mahkum edilenler için çıkarılan af kanunu.)

1969: Kısmi genel af.

1973: Orman suçlarının affı.

1974: Genel af.

1976: Şoför affı. (Cumhuriyet’in 50. yılı dolayısıyla çıkarılan aftan kısmen yararlanan sürücülerin, mesleklerini icra etmelerine olanak sağlayan yasal düzenleme.)

1977: Haşhaş ekicilerinin affı.

1978: 1974’te çıkarılan genel af kanununa bir bent eklenmesine dair kanun.

1980: Ateşli silahlar konusundaki af kanunu.

1985: Memurların disiplin cezalarının affı.

1988: Ceza indirimi öngören kanun.

1992: Memurların disiplin suçlarının affı.

1991: Terörle Mücadele Kanunu’nun geçici 4. maddesi uyarınca öngörülen şartla salıverme.

1993: Öğrenci affı.

1994: Türk Parası’nın Kıymetini Koruma Hakkında Kanun kapsamındaki suçların affı.

1995: Öğrenci affı.

1999: Basın yoluyla işlenen bazı suçların ertelenmesine dair kanun. (Anayasa Mahkemesi’nce kısmen iptal edildi.) Öğrenci affı (Cezaların affı hakkındaki kanuna bir geçici madde eklenmesine ilişkin kanunun Cumhurbaşkanı’nca veto edilmesine karşın öğrenci affı yürürlüğe girdi.)

1999: Cezaların infazı hakkındaki kanuna bir geçici madde eklenmesine dair kanun. (Cumhurbaşkanı veto etti) (NH/BB)