18 Yaşından Küçük Çocukları Çalıştırma

Ülkemizde 18 yaşından küçük çocukları çalıştırma hususu ulusal ve uluslararası sözleşmeler çerçevesinde düzenlenmiştir. Düzenlemeler ile çocuk işçi olarak adlandırılan çocukların çalışmasının engellenmesi için belirli sınırlamalar koyulmuştur. İş Kanunu’nun “Çalıştırma yaşı ve çocukları çalıştırma yasağı” başlıklı 71. Maddesinde “On beş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, on dört yaşını doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış olan çocuklar; bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. On dört yaşını doldurmamış çocuklar ise bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde yazılı sözleşme yapmak ve her bir faaliyet için ayrı izin almak şartıyla çalıştırılabilirler.” Şeklinde çocukların çalıştırılması hakkında düzenlemede, on beş yaşını doldurmamış çocukların kesinlikle çalıştırılamayacağı belirtilmiştir. Konuyu daha iyi anlatabilmek için öncelikle çocuk işçi, genç işçi, hafif iş ve benzeri kavramlarını açıklamakta fayda var. Şöyle ki;

• Çocuk işçi: On dört yaşını bitirmiş, on beş yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişidir.
• Genç işçi: On beş yaşını tamamlamış, ancak an sekiz yaşını tamamlamamış kişidir.
• Hafif iş: Yapısı ve niteliği itibariyle ve yerine getirilmesi sırasındaki özel koşullara göre; çocukların gelişmelerine veya sağlık ve güvenliklerine zararlı etki ihtimali olmayan ve okula devamını, mesleki eğitimini veya yetkili merciler tarafından onaylanmış eğitim programına katılımını ve bu tür faaliyetlerden yararlanmasını engellemeyen işlerdir.

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’te de çocukların çalıştırılmasına ilişkin detaylar düzenlenmiştir. Bu kapsamda on beş yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişilerin çalıştırılması çocuk işçilerin çalıştırılmasına ilişkin usullere göre yapılabilecektir. Bu çerçevede yazımızda çocukların çalıştırılmasına dair detaylara yer vereceğiz. 18 yaşından küçük çocukları çalıştırma hususu son derece önemli bir konudur. Zira çocuklar çalışma hayatına belli bir yaştan sonra girmeleri, öncesinde kişisel ve manevi gelişimlerini tamamlamaları gerekir.

Çocuk Çalıştırma Yaşı Nedir?

İş Kanunu’na göre on beş yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır.  Ancak, on dört yaşını doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilir. On dört yaşını doldurmamış çocuklar ise, bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde yazılı sözleşme yapmak ve her bir faaliyet için ayrı izin almak şartıyla çalıştırılabilirler.

18 Yaşından Küçük Çocukları Çalıştırma İzinleri

Çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmalarına izin verilen işler Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Bu işler;

• Çocuk işçilerin çalıştırılabilecekleri hafif işler
• Genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işler
• On altı yaşını doldurmuş fakat on sekiz yaşını bitirmemiş genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işler

Olmak üzere üç başlık altında incelenebilir.

• Çocuk işçilerin çalıştırılabilecekleri hafif işler
  1. Düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri,
  2. Kümes hayvanları besiciliğinde yardımcı işler ve ipek böcekçiliği işleri,
  3. Esnaf ve sanatkarların yanında satış işleri,
  4. Büro hizmetlerine yardımcı işler,
  5. Gazete, dergi ya da yazılı matbuatın dağıtımı ve satımı işleri (yük taşıma ve istifleme hariç),
  6. Fırın, pastane, manav, büfe ve içkisiz lokantalarda komi ve satış elemanı olarak yapılan işler,
  7. Satış eşyalarına etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri,
  8. Kütüphane, fuar, panayır ve sergi yerlerinde yardımcı işler (yük taşıma ve istifleme hariç),
  9. Spor tesislerinde yardımcı işler,
  10. Çiçek satışı, düzenlenmesi işleri.
• Genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işler
  1. Meyve ve sebze konserveciliği, sirke, turşu, salça, reçel, marmelat, meyve ve sebze suları imalatı işleri,
  2. Meyve ve sebze kurutmacılığı ve işlenmesi işleri,
  3. Helva, bulama, ağda, pekmez imalatı işleri,
  4. Kasaplarda yardımcı işler,
  5. Çay işlemesi işleri,
  6. Çeşitli kuru yemişlerin hazırlanması işleri,
  7. Küçükbaş hayvan besiciliğinde yardımcı işler,
  8. Süpürge ve fırça imalatı işleri,
  9. Elle yapılan ağaç oymacılığı, kemik, boynuz, kehribar, lüle taşı, Erzurum taşı ve diğer maddelerden süs eşyası, düğme, tarak, resim, ayna, çerçeve, cam ve emsali eşya imalatı işleri,
  10. Toptan ve perakende satış mağaza ve dükkanlarında satış, etiketleme ve paketleme işleri,
  11. Büro işyerlerinde büro işleri ve yardımcı işler,
  12. İlaçlama ve gübreleme hariç çiçek yetiştirme işleri,
  13. İçkili yerler ve aşçılık hizmetleri hariç olmak üzere hizmet sektöründeki işler,
  14. Diğer giyim eşyası, baston ve şemsiye imalatı işleri,
  15. Yiyecek maddelerinin imalatı ve çeşitli muamelelere tabi tutulması işleri,
  16. Yorgancılık, çadır, çuval, yelken ve benzeri eşyaların imalatı ve dokuma yapmaksızın diğer hazır eşya imalatı işleri,
  17. Sandık, kutu, fıçı ve benzeri ambalaj malzemeleri, mantar, saz ve kamıştan sepet ve benzeri eşya imalatı işleri,
  18. Çanak, çömlek, çini, fayans, porselen ve seramik imaline ait işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler hariç),
  19. El ilanı dağıtımı işleri,
  20. Cam, şişe, optik ve benzeri malzeme imalathanelerinde üretime ilişkin işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler, ısıl işlem, renklendirme ve kimyasal işler hariç),
  21. Bitkisel ve hayvansal yağların üretimi ve bunlardan yapılan maddelerin imaline ilişkin işler (karbon sülfür gibi parlayıcı veya tahriş edici çözücülerle yapılan prine veya benzeri yağlı maddelerin ekstrasyon yoluyla yağ üretimi işlerinde ekstrasyon kademeleri hariç),
  22. Pamuk, keten, yün, ipek ve benzerleriyle bunların döküntülerinin hallaç, tarak ve kolalama tezgahlarından ve boyama ile ilgili işlemlerden bölme ile ayrılmış ve fenni iklim ve aspirasyon tesisatı olan iplikhane ve dokuma hazırlama işleri,
  23. Balıkhane işleri,
  24. Şeker fabrikalarında üretime hazırlamaya yardımcı işler,
  25. Araçsız olarak 10 kg’dan fazla yük kaldırılmasını gerektirmeyen torbalama, fıçılama, istifleme ve benzeri işler,
  26. Su bazlı tutkal, jelatin ve kola imali işleri,
  27. Sandal, kayık ve emsali küçük deniz araçlarının imalatı ve tamiratı işleri (boya ve vernik işleri hariç).
• 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçilerin çalıştırılabilecekleri işler
  1. Toprağın pişirilmesi suretiyle imal olunan kiremit, tuğla, ateş tuğlası işleri ile boru, pota, künk ve benzeri inşaat ve mimari malzeme işleri,
  2. Kurutma ve yapıştırma işleri, kontrplak, kontratabla, yonga ağaçtan mamul suni tahta ve PVC yüzey kaplamalı suni tahta imali işleri ile emprenye işleri,
  3. Parafinden eşya imali işleri,
  4. Kuş ve hayvan tüyü kıllarının temizlenmesi, didiklemesi, ayrılması ve bunlara benzer işler,
  5. Plastik maddelerin şekillendirilmesi ve plastik eşya imali işleri. (PVC’nin imali ve PVC’den mamül eşyaların yapımı hariç)
  6. Mensucattan hazır eşya imali işleri (Perde, ev tekstili, otomobil ürünleri ve benzerleri),
  7. Kağıt ve odun hamuru üretimi işleri,
  8. Selüloz üretimi işleri,
  9. Kağıt ve kağıt ürünlerinden yapılan her türlü eşya ve malzemenin imali işleri,
  10. Zahire depolarındaki işler ile un ve çeltik fabrikalarındaki işler,
  11. Her türlü mürekkep ve mürekkep ihtiva eden malzeme imali işleri

Çocuk işçiler yönetmelikte sayılan bu işler ve genç işçiler, çocuk işçilerin çalıştırılabileceği işler ile genç işçilerin çalıştırılabileceği işler ve 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçiler ise çocuk işçilerin çalıştırılabileceği işler, genç işçilerin çalıştırılabileceği işler ile kendi yaş grupları için Yönetmelikte yer alan işler dışında çalıştırılamaz. Ancak, 5/6/1986 tarihli ve 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu kapsamında mesleki ve teknik eğitim okul ve kurumlarından mezun olan meslek sahibi 16 yaşını doldurmuş genç işçiler; sağlığı, güvenliği ve ahlakının tam olarak güvenceye alınması şartıyla bu Yönetmeliğin eklerinde belirtilen sınırlamalara bağlı kalmaksızın ihtisas ve mesleklerine uygun işlerde çalıştırılabilirler.

On Sekiz Yaşını Doldurmayan İşçilerin Çalıştırılamayacağı İşler

Yönetmelikte yaş kayıtlarına bağlı olarak müsaade edilen işlerden olsalar dahi aşağıdaki işlerde on sekiz yaşını doldurmayan işçiler çalıştırılamaz.

• Hazırlama, tamamlama ve temizleme işlerinde,
• Alkol, sigara ve bağımlılığa yol açan maddelerin üretimi ve toptan satış işlerinde,
• Parlayıcı, patlayıcı, zararlı ve tehlikeli maddelerin toptan ve perakende satış işleri ile bu gibi maddelerin imali, işlenmesi, depolanması işleri ve bu maddelere maruz kalma ihtimali bulunan her türlü işlerde,
• Gürültü ve/veya vibrasyonun yüksek olduğu ortamlarda yapılan işlerde,
• Aşırı sıcak ve soğuk ortamda çalışma gerektiren işlerde,
• Sağlığa zararlı ve meslek hastalığına yol açan maddeler ile yapılan işlerde,
• Radyoaktif maddelere ve zararlı ışınlara maruz kalınması ihtimali olan işlerde,
• Fazla dikkat isteyen ve aralıksız ayakta durmayı gerektiren işlerde,
• Parça başı ve prim sistemi ile ücret ödenen işlerde,
• Eğitim amaçlı işler hariç iş bitiminde evine veya ailesinin yanına dönmesine imkan sağlamayan işlerde,
• İşyeri hekimi raporu ile fiziki ve psikolojik yeterliliklerinin üzerinde olan işlerde,
• Eğitim, deney eksikliği, güvenlik konusunda dikkat eksikliği getirme ihtimali olan işlerde,
• Para taşıma ve tahsilat işlerinde,
• 4857 sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesinin birinci fıkrasında belirtilen gece dönemine rastlayan sürelerde yapılan işlerde.

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalışma Usulleri ve Koşulları

Çocuğun ve genç işçinin işe yerleştirilmesinde ve çalışması süresince güvenliği, sağlığı, bedensel, zihinsel, ahlaki ve psikososyal gelişimi, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır. Çocuk ve genç işçiler, okula devam edenlerin okula devamları ile okuldaki başarılarına engel olmayacak, meslek seçimi için yapılacak hazırlıklara ya da Milli Eğitim Bakanlığı (https://www.meb.gov.tr/) tarafından yeterliliği kabul edilen mesleki eğitime katılmasına engel olmayacak işlerde çalıştırılabilecektir. İşverenler çocuk ve genç işçilerin tecrübe eksikliği, mevcut veya muhtemel riskler konularında bilgisizlik veya tamamen gelişmiş olmamalarına bağlı olarak gelişmelerini, sağlık ve güvenliklerini tehlikeye sokabilecek herhangi bir riske karşı korunmalarını sağlamalıdır.

• Çalışma Süreleri ve Ara Dinlenme Süreleri

Temel eğitimini tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuz beş saatten fazla olamaz. 15 yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar arttırılabilir. Çocuk ve genç işçilerin günlük çalışma süreleri, yirmi dört saatlik zaman diliminde, kesintisiz on dört saat dinlenme süresi dikkate alınarak uygulanır. Çocuk işçiler, İş Kanunu gereği gece çalıştırılamaz. İş Kanunu 73. Maddesine göre, sanayi işlerinde on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin  gece çalıştırılması yasaktır. Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri birinci fıkrada belirtilen çalışma sürelerini aşamaz. İki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında bir saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur. Yani çocuk ve genç işçilere iki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında bir saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur.

• Yıllık Ücretli İzin Hakkı

Okula veya eğitime devam eden çocuk ve genç işçilere yıllık ücretli izinleri okulların tatil olduğu, kursa ve diğer eğitim programlarına devam edilmediği dönemlerde verilir. Çocuk ve genç işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresi en az 20 gündür. Yıllık ücretli iznin kesintisiz kullandırılması esastır. Ancak, yararına olduğu durumlarda çocuk ve genç işçinin isteği üzerine en fazla ikiye bölünerek kullandırılabilir.

• Ulusal Bayram ve Genel Tatil ve Hafta Tatili

Çocuk ve genç işçiler, ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılamazlar. Bir takvim yılı içerisinde toplam 15.5 gün ulusal bayram ve genel tatil günü vardır. Ulusal bayram 28 Ekim saat 13.00’den itibaren başlar ve 29 Ekim gününü de içerecek şekilde 1.5 gündür. Genel tatil günleri ise 1 Ocak, 23 Nisan, 1 Mayıs, 19 Mayıs, 15 Temmuz, 30 Ağustos, 1’er gün, Ramazan Bayramı 3.5 gün ve Kurban Bayramı 4.5 gündür. Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz kırk saatten az olamaz. Çocuk ve genç işçilerin günlük çalışma sürelerinin hesaplanmasında, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 66. maddesinde belirtilen çalışma süresinden sayılan hallerin yanı sıra,

• İşverenin vermesi gereken eğitimlerde geçen süreler,
• İşverenin işyeri dışında gönderdiği kurslar ve toplantılarda geçen süreler ile yetkili kurum ve kuruluşlar tarafından düzenlenen mesleki eğitim programlarında geçen süreler,
• Ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlar tarafından çalışan çocuk ve gençler ile ilgili olarak düzenlenen konferans, kongre, komisyon ve benzeri toplantılara temsilci olarak katılmaları nedeniyle işlerine devam edemedikleri süreler, çalışma sürelerinden sayılır. Okula devam eden çocukların çalışma süreleri okulun kapalı olduğu dönemlerde, günde yedi ve haftada otuz beş saatten fazla olamaz. On beş yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar artırılabilir. Okul öncesi çocuklar ile okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir.

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılmada İşverenin Yükümlülükleri

İşveren çalıştırdığı çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisi ile yazılı iş sözleşmesi yapmak zorundadır. İşveren, çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisini, çocuk ve genç işçinin çalıştırılacağı iş, karşılaşabileceği riskler ve alınan önlemler hakkında bilgilendirmek zorundadır. İşveren, okula devam eden çocuk ve genç işçi çalışmaya başlamadan önce kişinin öğrenci olduğuna dair öğrenci belgesini temin etmelidir. Öğrenci belgesinin kişinin özlük dosyasında muhafaza edilmesi gerekir. İşverene yüklenen diğer bir yükümlülük ise işveren çalışma esnasında çocuk veya genç işçinin gelişimini takip etmesidir. İşverenlerce yapılması gereken değerlendirme sonucunda; çocuk ve genç işçilerin fiziki veya zihinsel gelişmeleri ile güvenlikleri yönünden risk tespit edilmesi halinde, en kısa sürede gerekli tıbbi kontrollerin yapılması sağlanmak zorundadır.

• Genç işçi : 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış kişidir.
• Çocuk işçi: 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişidir.
• 4857 sayılı İş Kanununa göre: 14 yaşından 18 yaşına kadar (18 dahil) işçilerin işe alınmalarından önce iş yeri hekimi işçi sağlığı dispanserleri bunların bulunmadığı yerlerde sırası ile en yakın SSK sağlık ocağı hükümet veya belediye hekimlerine muayene ettirilerek işin niteliği ve şartlarına göre çalışabileceğine dair sağlık raporu alınması gerekmektedir. 18 yaşını doldurana kadar altı ayda bir kontrol edilmesi gerekmektedir.

İşveren tarafından çocuk veya genç işçi çalıştırabilmek için kişinin yasal temsilcisinin veya velisinin onayı gerekmekte olup iş sözleşmesi imzalanmalıdır. Ancak iş sözleşmesinin kurulmasında her ne kadar yasal temsilci onayı gerekse de iş sözleşmesinin feshinde çocuk veya genç işçi onaya gerek olmaksızın iş akdini feshedebilir. Zorla çalıştırma yasağı Anayasa ile güvence altına alındığından iş sözleşmesinin feshi yasal temsilcinin onayına tabi tutulamayacaktır. İş Kanunu’na göre on beş yaş altında çocukların çalıştırılmasının yasak olduğu düzenlenmiştir. Bu asgari yaş şartına uygun olarak çalıştırılan çocuk ve genç işçiler, iş sözleşmesinin feshi halinde İş Kanunu’nda düzenlenen işçilik alacaklarını ve kıdem, ihbar gibi tazminatlara hak kazanacaktır.

Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılmasında Uyulması Gereken Esaslar

Çocuk ve genç işçinin çalışması süresince işverence güvenliği, sağlığı, bedensel, zihinsel, ahlaki ve psiko-sosyal gelişimi, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınarak işe yerleştirilmelidir. Çocuk işçiler, okula devam ediyorsa okula devamı ile okuldaki başarılarına engel olmayacak, meslek seçimi için yapılacak hazırlıklara ya da Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yeterliliği kabul edilen mesleki eğitime katılmasına engel olmayacak işlerde çalıştırılmalıdır.

İşveren tarafından çocuk ve genç işçilerin deneyim eksikliği, riskler konusundaki bilgisizlikleri göz önünde bulundurularak gelişmeleri, sağlık ve güvenliklerini tehlikeye sokabilecek herhangi bir riske karşı korunmaları sağlanmalıdır. İşverence, çocuk ve genç işçinin çalışma koşullarında değişiklik yapılabilmesi için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir;

• İşyeri ve işin yapıldığı yerin uygunluğu ve tanzimi,
• Kullanılan iş ekipmanlarının şekli, sırası ve bunların kullanılış biçimleri,
• İş organizasyonları,
• Çocuk ve genç işçilere verilen eğitimin ve talimatların düzeyi

Bu hususlar göz önünde bulundurularak çocuk ve genç işçinin çalışma koşullarında değişiklik yapılmalıdır.